Weltliteratur

Weltliteratur wprowadził Goethe (1827). Marzył on o literaturze uniwersalnej, światowej i pisał do Eckermanna, że właśnie nadchodzi jej era. Według poety „literatura narodowa dzisiaj nie przedstawia już niczego istotnego, wkraczamy w erę literatury światowej (die Weltliteratur) i każdy z nas ma za zadanie przyśpieszać tę zmianę”.

[lit. powszechna – trzy rozumienia:]

Goethe nie rozumiał jednak literatury światowej jedynie jako sumy literatur narodowych (1), co często ma miejsce w encyklopedycznych opracowaniach literatury powszechnej. Mianem literatury powszechnej określa się też niekiedy sumę arcydzieł literatur narodowych (2). Problemem w tym rozumieniu pojęcia może być trudność z określeniem, co ma wejść do kanonu, a co nie, dlaczego pomija się pewne dzieła, a inne wyróżnia. W trzecim rozumieniu „literatura powszechna” to pewna struktura powiązana wewnętrznie, budowana z pewnych tematów, gatunków, które mają charakter uniwersalny (3).

Goethe stworzył to pojęcie, gdyż literatura nie jest własnością prowincji, narodu, ale należy do całego świata, jest zjawiskiem ponadgranicznym.

„Portret literacki” – twórca pojęcia i jego założenia

 Charles Augustin Sainte-Beuve, Portrait litteraire: Corneille (1828)

… wejść w swojego autora, rozgościć się w nim , ukazać go w wielu aspektach …à wyjść poza tekst, wejść w jego autora.

Element polemiczny – wcześniejsi pisarze nie zawierali swoich uczuć, samych siebie w tekstach; niedostatek indywidualności w opisie; trzeba sięgać głębiej, widzieć człowieka w pisaniu;

Trzeba wziąć pod uwagę – geniusz autora, jego wykształcenie, okoliczności powstawania dzieła! Jeśli na podstawie tych czynników pojmiemy arcydzieło to będziemy w stanie zrozumieć wszystkie dzieła danego autora.

Taine pisał, że Sainte-Beuve jest dla niego mistrzem w dziedzinie metody; samo zebranie dat i nazwisk nic nam nie mówi o autorze; Sainte-Bauve rezygnuje z suchej biografii; trzeba się wczuć w autora.

Portret literacki, gatunek rozpowszechniony zwłaszcza w XVII w., zawierający opis wyglądu zewnętrznego i charakterystykę psychologiczną osoby występującej pod realnym nazwiskiem bądź pseudonimem. Stanowił formę zabawy literackiej w kołach francuskiej arystokracji, szczególnie podczas salonowych spotkań.

Szerzej: samodzielny utwór lub fragment utworu prozatorskiego, zawierający obraz postaci rzeczywistej lub fikcyjnej. Także krytyczno-literacka charakterystyka osobowości twórczej pisarza, najczęściej w formie eseistycznej - jeden z gatunków krytyki literackiej, rozpowszechniony szczególnie w XIX w.

Biografizm w refleksji o literaturze w XIX wieku

1.      Biografizm romantyczny:

M. Mochnacki »O „Sonetach” Adama Mickiewicza« (1827)

·         do zrozumienia dzieła trzeba poznać okoliczności, w jakich tekst powstał oraz znać psychologię/biografię autora;

·         zwolennicy klasycyzmu skrytykowali Mickiewicza za to, że zmienił schemat sonetu (orientalizmy – zasłyszane bezpośrednio na Krymie; brak podziału na część opisową i refleksyjną);

·         Mochnacki: klasycy posługują się złymi narzędziami, w sposób naukowy, dlatego nie zrozumieją Mickiewicza, nie da się naukowo opisać tego tekstu. Chodzi w nim bowiem o coś innego – o natchnienie, uczucia, wyobraźnię w chwili tworzenia;

·         Adam Mickiewicz odmalował w tych sonetach siebie, tęsknotę do ziemi rodzimej i okolice Krymu;

·         Sens wypowiedzi Mochnackiego:

- analiza formalna (klasycy) ≠ natchnienie/imaginacja/coś ważnego poza tekstem (Mochnacki);

- tekst jako struktura ≠ tekst jako wyraz jednostkowych uczuć;

- ujęcie ahistoryczne (np. hierarchia gatunków) ≠ ujęcie historyczne (napis doświadczenia biograficznego).

Adam Mickiewicz, „Göthe i Byron” (1827)

·         przeciwstawienie krytyki szkolnej (formalnej, klasycystycznej) klasyce historycznej; uwzględnia ona historyczne okoliczności, które zawierają zmianę schematu; dla takiego krytyka ważne są: naród (charakter narodowy), czas i okoliczności, talent pisarza.

Charakter romantycznego biografizmu:

1.      Sprzeciw wobec krytyki klasycystycznej – silnie sformalizowanej i opartej na analizie, zgodności tekstu z abstrakcyjnymi regułami;

2.      Manifestacyjnie deklarowana świadomość, że za tekstem kryje się autor;

3.      Biografia definiowana jest nie jako zbiór dat i wydarzeń; dostrzega się w niej cztery aspekty:                            - kontekst społeczny, polityczny, historyczno- literacki;

- wykształcenie autora;

- geniusz nie poddający się regułom sztuki;

- moment dziejowy.

4.   W wersji zwulgaryzowanej biografizm ogranicza się jednak do interpretowania tekstu

     przez pryzmat uczuć lub przemyśleń autora (redukcjonizm biograficzny).

2.      Biografizm pozytywistyczny:

Teoretyk biografizmu – H. Taine, „Historia literatury angielskiej” (1864);

wg Taine w analizie i interpretacji tekstu trzeba wziąć pod uwagę 3 aspekty:

- plemienność (rasa), przynależność do narodu, społeczeństwa;

- środowisko (węższa grupa);

- czas, moment historyczny.

·         Taine definiuje biografizm w kategoriach determinizmu; przeniesienie do nauk humanistycznych metod nauk ścisłych à monizm przyrodniczy; determinizm w 2 aspektach: biologiczny (każda rzecz, każda cecha uwarunkowana jest genetycznie) i społeczny (uzależnienie od środowiska, w którym żyjemy).

·         Moment historyczny à periodyzacja literatury, do tego się dąży; pozytywiści jako pierwsi dokonują dość dokładnej periodyzacji epok literatury;

·         Procesualność pisania (rozwój autora z czasem);

·         Utwór literacki ma charakter dokumentalny – mówi nam o czasach, okolicznościach w których powstawał. W formułowaniu się autora znaczenie mają wszystkie dzieła, jakie przeczytał – w interpretacji dzieła trzeba wziąć pod uwagę wpływ innych tekstów.

Piotr Chmielowski propagował teorię Taine’a.

Indywidualizm modernistyczny nie zgadza się na indywidualizm polegający na odrzuceniu biografii autora.

1. Prawa rozwoju (różne wpływy na jednostkę);
2. Wpływ zwyczajów towarzyskich na rozwój autora
3. Dążność, zobowiązania społeczne literatury, jej zadania.

Temperament osoby ma wpływ na jego teksty.

Krytyka biografizmu:

Marcel Proust: biografizm jest bezzasadny, jest wielką pomyłką; odrzuca intencję autora i biografizm jako metodę; istnieje człowiek, który pisze, normalnie żyje i z tego życia bierze materiał do pisania, ale „ja” indywidualne – piszące teksty jest oddzielone od „ja” społecznego; proponuje powrót do aspektu formalnego; krytyka anegdot, plotek o autorze (to mogłoby zdyskredytować samego Prousta jako homoseksualistę); krytykował metody Sainte-Beuve („Portret literaci” - niżej).

Flaubert: praca pisarza u podstaw ma charakter dokumentalny; aby napisać dobre dzieło trzeba się do tego przygotować; konstrukcja postaci literackiej podlega determinizmowi; jak już pisarz się przygotuje, stworzy świat i postać to dzieło odrywa się od pisarza, od jego biografii; trzeba badać styl, tekst; krytykował  Taine’a.

Strukturaliści potępiali biografizm à redukcja tekstu do tego, co pozatekstowe, przenieśli ciężar interpretacji na tekst.

J. Sławiński, Myśl na temat: biografia pisarza jako jednostka procesu historyczno-literackiego (1975):

·         Biografizm jako metoda badań literackich w poł. XX w zostaje zastąpiony przez biografistykę naukową – zbieranie danych na temat autora, a nie interpretowanie tekstu; dają podstawę dla kogoś, kto interpretację dopiero się zajmie;

·         Nowa definicja biografii à to nie żucie autora, ale biografia to łącznik między literaturą jako systemem (historyczno-literackim) a jednym konkretnym dziełem lub łącznik między życiem autora a jego twórczością;

·         Kompendia, np. „życie i twórczość X” à ten model jest zupełnie niezastąpiony, bo traktuje oddzielnie te dwa elementy, a przecież w pewnym sensie one ściśle się ze sobą łączą;

Indywidualność	Typowość
Zdarzeniowość	Strukturalność
Mały czas historii	Duży czas historii
Dokumentalizm	Legendarność
Charakterystyczność	Instrumentalizm
- nie da się tych wszystkich rzeczy, indywidualnych zdarzeń opisać; przypadkowość i ciągłość życia.	- te elementy Sławiński chciał wprowadzić, żeby strukturalizować biografizm; instrumentalne traktowanie biografii.

Charakterystyka biografii w procesie historycznym:

Charakterystyka biografii w procesie historyczno-literackim:

- biografia pisarza (obciążona opozycjami);

- kultura literatury danego czasu i środowiska (krytycy, czytelnicy, stosunek o tradycji);

- tekst (twórczość).

Główne założenia dziewiętnastowiecznej komparatystyki.

Komparatystyka z łac. porównywać. – nauka o lit. zajmująca się porównywaniem tendencji dochodzących do głosu w różnych lit. narodowych oraz stosunkami pomiędzy tymi literaturami.

K. ukształtowała się w XIX w., zyskując wielu zwolenników zwłaszcza we Francji, gdzie wcześnie stała się dyscypliną uniwersytecką. U jej podstaw znajdowało się romantyczne zainteresowanie literaturami spoza europejskiego kręgu kulturalnego, skłaniając do poszukiwania różnic i analogii.  W nauce pozytywistycznej k. ogranicza się w zasadzie do badania wpływów i zależności. Już w swej pozytywistycznej wersji zebrała ona dużo materiałów historycznych, zawłaszcza w pracach zajmujących się recepcją wielkich obcych pisarzy w danej lit. Współcześnie k. dąży do wyzwolenia się od badań zbieżności przypadkowych czy mało znaczących, wiąże się bliżej z problemami teorii. K. bada związki genetyczne zachodzące pomiędzy poszczególnymi utworami lub grupami utworów, poddaje analizie zależności typologiczne oraz zajmuje się kontaktami kultur lit. i różnego rodzaju typu związkami lit. K. stanowi odrębną sferę badań, jej problemy i metody wchodzą jednak często w obręb rozważań historycznoliterackich, które nie stanowią sobie celów bezpośrednio porównawczych.

Jej początki sięgają początku XIX w. W 1816 r. we Francji ukazała się antologia przeznaczona dla wykładowców literatury zatytułowana Cours de littérature comparée Noela i La Place’a.

W Polsce termin pojawił się już w 1821 r. za sprawą Ludwika Ossolińskiego.

Kierunki badań:

- stosunki między różnymi literaturami w perspektywie bilateralnej, multilateralnej, regionalnej i globalnej oraz zagadnienia pochodne: kontakty, recepcje, wpływy

-literatura a inne sztuki

-literatura a inne sfery pozaartystycznej działalności intelektualnej: nauka, filozofia, religia, dyskurs polityczny

-literatura w różnych systemach medialno-komunikacyjnych

-diachroniczne badania porównawcze obejmujące typologiczne zestawienia różnych epok, kierunków, gatunków

-komparatystyka interkulturowa

-teoria i metodologia komparatystyki

Trzy ważne fazy dziejów komparatystyki:

- okres napoleońsko-romantyczny (zarówno poszukiwanie jedności, powszechności, wspólnoty kultur jak i dostrzeganie różnic pomiędzy nimi i wskazywanie na ich doniosłość)

- okres pozytywistyczny (badanie faktycznych związków literackich i kulturalnych)

- wspólczesny postmodernizm (przemieszczenie uwagi z przedmiotowego pola zainteresowania komparatystyki na samą komparatystykę jako osobną formę dyskursu, refleksja warsztatowa i metodologiczna)

René Etiemble w artykule Porównanie to jeszcze nie dowód (zarówno ten artykuł, jak i René Welleka wygłoszony był na jakiejś komparatystów w Chapel Hill (USA) w 1958 roku; „Pamiętnik Literacki” 1968, z. 3, s. 311-332) mówi o dwóch szkołach: szkole francuskiej i szkole amerykańskiej.

	szkoła francuska	szkoła amerykańska
przedstawiciele	René Etiemble (? – jest za historyzmem, ale wie, że on nie wystarczy; jednocześnie twierdzi, że odrzucenie historyzmu nie może prowadzić do czystego estetyzmu), H. Remak	René Wellek, Erich Auerbach, Friedrich
czas oddziaływania	dominacja do II wojny światowej	odpowiedź na „szkołę francuską” à rozwój po 1945 r.
stanowisko	podejście empirystyczne i pozytywistyczne (historyzm)	krytycyzm (krytyka literacka) – lit. por. to nie badanie związków faktycznych, ale ukazywanie wartości dzieł; stanowisko antypozytywistyczne: antyhistoryzm, antyfaktualizm;
założenia	- dzieł nie powinno się traktować jako czystych (fr. puré), „bez domieszek” i szczelnych, hermetycznych (fr. hermétique) - formy, wątki, motywy wędrują w czasie (koncepcja zaczerpnięta z Weltliteratur Goethego, pyt. 56). to wędrowanie wpływa ożywczo na kreację, więc dzieła nie powinny być rozważane, interpretowane w oderwaniu od tego - źródła i wpływy pomiędzy w różnych dziełach, które należy odkrywać i badać	- koncepcja dzieła sztuki Welleka: warstwowa struktura znaków i znaczeń, całkowicie różna od procesów mentalnych autora w okresie tworzenia, a więc i od wpływów, które mogły kształtować jego myśl - inspiracja dla szkoły amerykańskiej: ponadnarodowe wizje Goethego i Posnetta (Comparative literature 1886)
preferowane metody i badania	- metoda historyczna (autor: Lanson): rzetelne poszukiwanie historyczne kluczem do analizy dzieła - badania struktury - bardziej intensywne badania w dziedzinie stylistyki, wersyfikacji i prozodii porównawczej - porównawcze badanie obrazów poetyckich - porównawcze studia przekładu (pełny model eksplikacji porównawczej: kilka przekładów tego samego dzieła)	- NIE badaniu źródeł i wpływów (przeciw historyzmowi) do ślepej uliczki doprowadził Van Tieghem, poprzednicy i następcy, którzy pojmowali wiedzę o literaturze w kategoriach XIX-wiecznego pozytywistycznego faktualizmu - stanowisko antypozytywistyczne, w rzeczywistości Wellek sam posługiwał się pozytywistyczno-scjentystycznym rozumieniem komparatystyki: wymagał od niej ścisłej metody i określoności przedmiotu (ideał obiektywizmu nauki)
postulaty	łącząc dwie metody, które mają się za wrogie, a które w rzeczywistości powinny się uzupełniać – badanie historyczne i refleksję krytyczną lub estetyczną – literatura dojdzie do poetyki porównawczej	- koncepcja badań literackich jako ujednoliconej dyscypliny, nieskrępowanej językowymi ograniczeniami - nazwa: nauka o literaturze - odgraniczenie od historii idei, pojęć, uczuć religijnych, politycznych - zaniechanie podziału na lit. powszechną i porównawczą (zaproponowanego przez van Thiegema) - przekraczanie granic narodowych w badaniu literatur
literatura a inne dziedziny	pomija te badania	zajmuje się nimi

Wybitni komparatyści XIX wieku

- Van Tieghem – „ojciec, papież komparatystyki”;  La litérature compareé – badanie wpływów, ustalenie zakresów, w których wpływy te miały być badane: genologia (gatunki, style, rodzaje), tematologia (idee, opinie o utworach), zakres źródeł, tłumaczy, tłumaczeń; komparatystyka jakoo porównaniem dwu literatur, przy czym literatura narodowa zawsze stawała się podstawowym przedmiotem

- Posnett – Comparative literature; zasada porównawczych badań nad literaturą, śledzenie przyczyn, ich charakteryzowanie i opisywanie

- jeden z prekursorów komparatystyki, metody porównawczej i badań literatury powszechnej

- w Comparative literature (1886, książka ukazała się w  „International Scientific Series”) Posnett ustanowia zasadę porównawczych badań nad literaturą: śledzenie przyczyn, ich charakteryzowanie i opisywanie; nie bez znaczenia były uwarunkowania socjologiczno-kulturowe pisarza

- bardzo szybko przetłumaczona na język polski

[Trzy działy komparatystyki (wg Kasperskiego, artykuł O teorii komparatystyki), różniące się problematyką, przedmiotem i sferą zainteresowań:

1. elementy refleksji metodologicznej

zajmuje się poszczególnymi fazami czynności porównywania oraz składnikami struktur porównań, sposobami porównywania, metodą porównawczą

2. różnorodne badania empiryczne

np. badania polsko-czeskich związków literackich, badania dotyczące oddziaływań

3. teoria lit. porównawczej

refleksja na temat zawartości pojęcia ,,literatura światowa” czy np. ,,literatura śródziemnomorska”, kształtuje syntetyczny obraz literatury na podst. badań, przeprowadzonych met. porównawczą i met. pomocniczymi.]

Komparatystyka literacka zajmuje się literaturą: bada teksty literackie, wpływy, źródła. Może też zajmować się kontaktami personalnymi pomiędzy tłumaczami, przekładami, przenikaniem przeniknięcie tematyki literatury danego kraju do literatury innego, zapożyczeniami kulturowymi. Komparatystyka literacka obejmuje więc literaturę jednego narodu, pogranicza, regionu, kontynentu i literaturę powszechną, światową (uniwersalną). Jest częścią nauki o literaturze.

Komparatystka kulturowa natomiast nie zajmuje się jedynie literaturą. W zakres jej badań wchodzą relacje pomiędzy różnymi sztukami: literaturą, malarstwem, filmem, także zagadnienia z dziedziny antropologii kultury, historii, socjologii… Komparatystyka kulturowa odbywa się na pograniczu kilku dziedzin, sama jest dziedziną interdyscyplinarną. Bada również zależności kultur pomiędzy sobą. Jest pojęciem szerszym niż komparatystyka literacka.

Wg M. Dąbrowskiego komparatystyka kulturowa bada stereotypy narodowe, zajmuje się mniejszościami narodowymi, religijnymi itp. w odniesieniu do większości, dialogami wewnątrz takich społeczności. KK ma odzwierciedlenie w sztukach, np. w literaturze: H. Kral, B. Wojdowski, J. Stryjkowski.

Komparatystyka literacka zajmuje się związkami literackimi:

- kontaktami pisarzy różnych narodowości (np. Adam Mickiewicz i Aleksander Puszkin)

- przekładami

- przenikaniem tematyki literatury danego kraju do literatury innego

- zapożyczeniami kulturowymi

Komparatystyka a teoria literatury

- Aldridge 1969 – wstęp do zbioru rozpraw Literatura porównawcza. Przedmiot i metoda wyróżnił 5 pól badawczych, z których pierwszym była krytyka i teoria literatury

- dla teorii literatury wiedza o jednostkowych zjawiskach literackich stanowi jedynie punkt wyjścia

jej zasadniczym celem jest dotarcie do typowych i powtarzalnych cech owych zjawisk

- interesują ją układy modelowe, a nie konkretne, zindywidualizowane przejawy twórczości

wypowiada twierdzenia odnoszące się do całych klas zjawisk literackich, a nie do poszczególnych egzemplarzy owych klas

- centralny element – teoria dzieła literackiego: dociekania nad istotą, funkcjami i sposobem istnienia utworu jako dzieła sztuki, jego strukturą, repertuarem jednostek konstrukcyjnych oraz rodzajowym i gatunkowym zróżnicowaniem dzieł literackich

- A. Karpiński po przyjrzeniu się wykazowi referatów na kongresie komparatystycznym w Nowym Jorku w 1982 r. zauważył, że komparatystyka obejmując niemal wszelkie badania nad literaturą utożsamiana jest właściwie z teorią literatury.

- Teoria literatury jest bardziej konkretna, zajmuje się konkretną literaturą albo literaturą w ogóle (wykład prof. Kasperskiego).

H. Markiewicz: komparatystyka tak jak teoria literatury dąży do syntez, wniosków ogólnych

Komparatystyka a historia literatury

W przeciwności do historii literatury komparatystyka nie musi brać pod uwagę czasu powstania dzieł, ich źródeł, może zestawiać ze sobą teksty z różnych czasów i miejsc. W komparatystyce oprócz nacisku na ujęcie historyczne istnieje też druga koncepcja badań: postulat ujęcia ponadczasowego – ważna jest esencjalna jedność dzieł, istnienie elementów, które pozwalają je w sposób zasadny zestawić i porównać, niekoniecznie trzeba poszukiwać płaszczyzn porównawczych jednie dla faktów i zjawisk częściowo paralelnych, zaistniałych w tym samym momencie dziejowym.

(dwie koncepcje w dzisiejszej komparatystyce przedstawione za Teresą Kostkiewiczową)

Croce (1902) utożsamia historię literatury z komparatystyką

- odmiennie założenia wyjściowe

- odmienne cele

- pokrywający się zakres

- podobna metoda

Komparatystyka może zajmować się nie tylko stosunkami między różnymi literaturami czy literaturą a innymi sztukami, może także badać relacje pomiędzy literaturą a innymi sferami pozaartystycznej działalności człowieka (nauką, filozofią, religią, dyskursem politycznym).

Dyskursy z innych dziedzin: np. religia w Tryptyku Jana Pawła II – nie traktuje sztuki, ani literatury autonomicznie, przeciwnie – podporządkowuje je nadrzędnemu wymiarowi teologicznemu – poszukiwaniu tajemnicy.

Intertekstualność zakłada, że poszczególne teksty mogą wchodzić ze sobą w relacje czy też istnieją w relacji z innymi tekstami. Autorką pojęcia jest Julia Kristeva. Według niej każdy tekst jest "mozaiką" składającą się z innych tekstów; jego intertekstualność polega na tym, iż czerpie ze wszystkich tekstów przed nim napisanych, jak również i tych, które zostaną napisane w przyszłości. Analiza tekstu literackiego nie może zatem polegać na rozpatrywaniu go w oderwaniu od innych tekstów  (założenie za Bachtinem polifonicznej budowy każdej wypowiedzi); jedynie poprzez odniesienie danego tekstu do tekstów wcześniej powstałych pozwoli umieścić jego znaczenie w szerszym kontekście społecznym i zrozumieć, w jaki sposób powstała struktura tego tekstu. Intertekstualność nie jest jedynie własnością literatury, lecz każdego typu wypowiedzi, tekstu (Nycz).

Założenie, że tekstu nie można rozpatrywać w oderwaniu od innych, jako odrębnej struktury, daje pracę komparatystom, którzy mogą te zależności między tekstami, wpływy znajdywać i ukazywać.

Intertekstualność jest wykładnikiem związków literackich. Do nich należą takie typy związków literackich (kategoria empiryczna) jak:- kontakty pisarzy różnych narodowości (np. Adam Mickiewicz i Aleksander Puszkin); - przekłady; - przeniknięcie tematyki literatury danego kraju do literatury innego; - zapożyczenia kulturowe; -pole ewokacji tekstu (pole tekstów w nich uobecnionych) i pole referencji (pole tekstów nieuczestniczących w nim bezpośrednio).