Klasycyzm jako doktryna literacka i typ literatury został ukształtowany we Francji XVII wieku. Mecenasem tej literatury był twórca monarchii absolutnej, Ludwik XVI – „król słońce”, a wybitne dzieła Moliera, Corneille’a, Racine’a zapewniły jej czołowe miejsce w Europie, gdzie uznana została za niedościgniony wzór. Klasycyzm uznawał za cel sztuki, a więc i literatury, osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy, jako zaakceptowanych przez rozum trwałych i uniwersalnych wartości. Cel ten był osiągalny przez imitacje wzorów artystycznych utrwalonych w dziełach antycznych oraz przez imitacje natury, pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy, jako to, co ogólne i powszechne. Obowiązywała zasada „jasnych i wyraźnych idei”, mająca swe źródło w intelektualizmie Kartezjańskiej metody poznania. Obraz powstały w ten sposób odznaczał się znakomitą symetrią części i całości, sprawiał wrażenie ładu i porządku, „porządek ów jednak miał charakter nie tylko estetyczny. Z natury wybierano to, co piękne, ale piękne oznaczało również „przyzwoite”, według uznawanych powszechnie norm społecznych, czyli moralne”. Z czasem teoretycy klasycyzmu uzupełnili jego założenia o jeszcze jedną kategorię estetyczną – gust. Było to wynikiem postępującego procesu kostnienia reguł i przepisów. Miał on za zadanie decydować zarówno o wyborze tematu, jak i o konstrukcji idealnego obrazu świata. Klasycyści odwoływali się do poezji rzymskiej, zwłaszcza Horacego, autorów łacińskich, przywoływali motta, postacie i sceny mitologiczne, jak również sceny ze świata starożytnego, częste były też odwołania do twórczości Jana Kochanowskiego i „Sielanek” Szymonowica. Preferowanymi gatunkami były natomiast satyra, bajka, oda, list poetycki.
W początku XVIII wieku zaczyna tworzyć się kierunek wyrosły z klasycyzmu, lecz pozostający w opozycji do niego – rokoko. Powstanie rokoko ma związek ze zmianami w obyczajowości: upodobaniu w kameralności, erotyzmie, zmysłowości i wysublimowanym komforcie. Filozoficznym zapleczem tych postaw były motywy epikurejskie (hedonizm), naczelnymi zaś kategoriami estetycznymi wdzięk i smak. Rokoko rozwija się w atmosferze salonu, służy zabawie i przyjemności. Jest to poezja lekka, żartobliwa, niekiedy nawet swawolna. Wszystko to bywa zaprawione humorem, ale humorem dyskretnym, dalekim od sarmackiej rubaszności. Preferowano głównie małe formy poetyckie: anakreontyk, epigramat, drobne wiersze liryczne, poemat heroikomiczny, komedię salonową. Gust rozumiany jest tu jako tzw. goût – sentiment, a więc wydawanie opinii i sądów na temat sztuki powierzone zostaje sferom emocjonalnym, a interpretacja „pięknej natury” odbywa się w duchu epikurejskim. Dalej opozycja wobec klasycyzmu przejawia się w odrzuceniu dydaktycznego i moralistyczno – społecznego charakteru literatury, hołdowaniu wyrafinowanej zabawie i przepojeniu libertynizmem obyczajowym i erotyzmem.
Trzecim nurtem literatury oświecenia jest sentymentalizm, którego głównym przedstawicielem we Francji był Jean Jacques Rousseau. Sentymentalizm uznawał wewnętrzne przeżycia człowieka za źródło twórczości literackiej. Jej cel widział w autoanalizie oraz refleksji nad miejscem człowieka w świecie i kształtowaniu autentycznych, naturalnych więzi międzyludzkich, które upatrywał w uczuciach rodzinnych, przyjaźni, miłości. Prowadziło to do powstania nowego typu bohatera (człowieka czułego), do zainteresowania przyrodą i jej drobiazgową obserwacją, do wykształcenia gatunków nie mających klasycystycznej nobilitacji, pogłębienia obserwacji psychologicznych i obyczajowych, przełamania stylu retoryczno – patetycznego na rzecz śpiewności i melodyjności poezji. Poezja sentymentalna objawiała się w rozwoju liryki osobistej, głównie erotycznej, ale też religijnej i patriotycznej. Jej charakter określały sielanka i elegia. Poezja ta wnosiła ton rzewności, tkliwości, dawała przewagę w wyrażaniu uczuć intymnych, odsłaniała niepokoje serca kochającego i stany uczuciowe. Miejsce sceny mitologicznej czy aluzji nawiązującej do świata antycznego, zajmuje scena wzięta z życia codziennego, obrazek rodzinny, motyw przyrody rodzimej.
W początku XVIII wieku zaczyna tworzyć się kierunek wyrosły z klasycyzmu, lecz pozostający w opozycji do niego – rokoko. Powstanie rokoko ma związek ze zmianami w obyczajowości: upodobaniu w kameralności, erotyzmie, zmysłowości i wysublimowanym komforcie. Filozoficznym zapleczem tych postaw były motywy epikurejskie (hedonizm), naczelnymi zaś kategoriami estetycznymi wdzięk i smak. Rokoko rozwija się w atmosferze salonu, służy zabawie i przyjemności. Jest to poezja lekka, żartobliwa, niekiedy nawet swawolna. Wszystko to bywa zaprawione humorem, ale humorem dyskretnym, dalekim od sarmackiej rubaszności. Preferowano głównie małe formy poetyckie: anakreontyk, epigramat, drobne wiersze liryczne, poemat heroikomiczny, komedię salonową. Gust rozumiany jest tu jako tzw. goût – sentiment, a więc wydawanie opinii i sądów na temat sztuki powierzone zostaje sferom emocjonalnym, a interpretacja „pięknej natury” odbywa się w duchu epikurejskim. Dalej opozycja wobec klasycyzmu przejawia się w odrzuceniu dydaktycznego i moralistyczno – społecznego charakteru literatury, hołdowaniu wyrafinowanej zabawie i przepojeniu libertynizmem obyczajowym i erotyzmem.
Trzecim nurtem literatury oświecenia jest sentymentalizm, którego głównym przedstawicielem we Francji był Jean Jacques Rousseau. Sentymentalizm uznawał wewnętrzne przeżycia człowieka za źródło twórczości literackiej. Jej cel widział w autoanalizie oraz refleksji nad miejscem człowieka w świecie i kształtowaniu autentycznych, naturalnych więzi międzyludzkich, które upatrywał w uczuciach rodzinnych, przyjaźni, miłości. Prowadziło to do powstania nowego typu bohatera (człowieka czułego), do zainteresowania przyrodą i jej drobiazgową obserwacją, do wykształcenia gatunków nie mających klasycystycznej nobilitacji, pogłębienia obserwacji psychologicznych i obyczajowych, przełamania stylu retoryczno – patetycznego na rzecz śpiewności i melodyjności poezji. Poezja sentymentalna objawiała się w rozwoju liryki osobistej, głównie erotycznej, ale też religijnej i patriotycznej. Jej charakter określały sielanka i elegia. Poezja ta wnosiła ton rzewności, tkliwości, dawała przewagę w wyrażaniu uczuć intymnych, odsłaniała niepokoje serca kochającego i stany uczuciowe. Miejsce sceny mitologicznej czy aluzji nawiązującej do świata antycznego, zajmuje scena wzięta z życia codziennego, obrazek rodzinny, motyw przyrody rodzimej.
Klasycyzm jako doktryna literacka przeżywa już w pierwszej połowie XVIII wieku we Francji poważny kryzys, natomiast w innych krajach europejskich zaczyna się na dobre rozwijać. Zjawisko to dotyczy także Polski
We wstępie padło stwierdzenie, że wszystkie trzy nurty występujące w literaturze oświeceniowej współistniały ze sobą. Jest tak w istocie: mimo różnic w swoich założeniach jedne opierały się na drugich i czerpały z siebie nawzajem. Tak np. rokoko, choć opozycyjne do klasycyzmu, to jednak wyrosłe z niego i na nim bazujące. Już Zdzisław Libera zauważył, że w obrębie twórczości jednego poety dostrzec można często różne cechy, a bywa i tak, że jeden i ten sam utwór rozpatrywany z różnych stron odkrywa nie jedno oblicze, ale „mieni się rozmaitymi kolorami”. Ta różnorodność kształtu stylowego w poezji, krzyżowanie się i nachodzenie na siebie rozmaitych tendencji i kierunków, płynie z bogactwa życia artystycznego w dobie oświecenia, jest wyrazem fermentu intelektualnego i artystycznego, wiąże się też z ożywionymi kontaktami z kulturą europejską, która przeżywała okres rozwoju, ale której towarzyszył niepokój moralny i polityczny. Celem niniejszej pracy będzie właśnie ukazanie współistnienia klasycyzmu, rokoka i sentymentalizmu w obrębie twórczości jednego poety, tak pod względem gatunkowości, tematyki, jak i założeń poetyki.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz