Okres hellenistyczny
Okres hellenistyczny trwał od ok. 330 do 30 r.p.n.e., początek tego etapu w historii greckiej zbiegł się ze śmiercią Arystotelesa, która miała miejsce w 322 r.p.n.e. Ośrodkami badań naukowych, myśli filozoficznej i i twórczości artystycznej są: Aleksandria, Antiochia, Pergamon, a także Ateny, które były siedzibą różnorodnych szkół filozoficznych. Kontynuuje swoją działalność tutaj Akademia Platońska i Arytotelesowskie Liceum Perypatetyczne, powstają też nowe szkoły filozoficzne: epikurejska, stoicka i sceptyczna. Szkoły filozoficzne doby hellenizmu wytwarzały swoją działalnością określony kontekst dla ówczesnej sztuki i literatury i dla badań nad tymi dziedzinami. Członkowie tych szkół prowadzili też niekiedy badania wykraczające poza ściśle filozoficzny zakres, np. uczeń Arystotelesa, Teofrast, opracował Poetykę, napisał rozprawy O komedii, O komizmie, O entuzjazmie oraz traktat O stylu. Także inni uczniowie Arystotelesa zajmowali się objaśnianiem utworów poetyckich oraz kwestiami teoretyczniliterackimi. Szkoły te wznosiły tym samym fundamenty swoistego myślenia o sztuce i literaturze. Epikur pruszał w swych pismach kwestie estetyczne (np. piękno – a przyjemność), pisał na tematy retoryczne i krytycznie oceniał „zmyślenia” poetów. Jego następcy wzbogacili tę refleksję: zagadnieniu piękna wiele uwagi poświęcili stoicy. W ich estetycee istotną rolę odgrywała kategoria decorum – kategoria „przystojności”, „stosowności”. Nawiąże do niej Cyceron, pisząc: „Jak w życiu, tak w wymowi, nic nie jest trudniejsze, jak rozpoznać to, co przystoi.[…] Gdy brak nam o tym wiedzy, błądzimy nie tylko w życiu, ale też bardzo często w poezji i wymowie” (Orator). Stoicy do psychologii twórczości wprowadzili pojęcie wyobraźni (fantasia), pozostawili też liczne refleksje dotyczące poezji, jej istoty i celów oraz możliwości alegorycznego odczytywania. Odpowiednikiem filozoficznej (negującej) postawy sceptyków była na terenie wiedzy o literaturze powściągliwa ocena poezji, (która nie daje pożytku) i dezaprobata wyrażana wobec prób poznawczego, odmiennego niż filozoficzne, teoretycznego opanowania dzieł poetyckich. Wiedzę o literaturze, zwaną ówcześnie „gramatyką” Sekstus określał, jako niemożliwą do urzeczywistnienia i niepotrzebną.
Inne podejście mieli badacze spoza kręgu filozofów: erudyci, koneserzy literatury i filolodzy. Wierzyli oni, bowiem, że krytyka literacka i nauka o literaturze jest społecznie przydatna, podejmują liczne i zorganizowane inicjatywy badawcze, kolekcjonerskie i edytorskie.
W tamtym czasie ośrodkiem studiów nad poezją stała się Aleksandria, gdzie Ptolemeusz I założył Muzeum (Mouseion) – wielki instytut naukowy – dysponujący bogatą biblioteką. Wtedy to terminy takie jak „gramatyka”, „filologia”, „poetyka”nabierają znaczeniowo coraz bogatszych treści. Aleksandryjscy uczeni kładą podwaliny pod wiedzę filologiczną, udoskonalają krytykę tekstu, uprawiają teorię literatury i krytykę literacką, sięgają po rozmaite metody objaśniania (pod względem językowym i rzeczowym) utworów poetyckich, przygotowują wydania wielu wybitnych dzieł. Z biblioteką aleksandryjską związani byli m.in.:
-Zenodot z Efezu – wydawca dzieła homerowego, które starał się opublikować w wersji oczyszczonej, bez nieautentycznych wtrętów
-Eratosthenes – autor pracy o greckiej komedii, wyznawca poglądu, iż poezja bawi, a nie naucza
-Arystofanes z Bizancjum – edytor Homera, Hezjoda, Pindara. Opracowywał też krytyczne wydania utworów dramatycznych
-Arystrach z Samotraki – zasłynął przede wszystkim z powodu krytyczno-filologiczno-edytorskiej pracy nad Homerem; uważał, ze świat przedstawiony w Homerowym poemacie stanie się w pełni zrozumiały po uwzględnieniu realiów historycznej rzeczywistości
-Kallimach z Kyreny – twórca, artysta i uczony; uprawiał epyllion, idyllę, epigram, elegię itd. Prowadził polemikę z krytykami, którzy zarzucali mu, że zaniedbał dawną tradycję wielkich poematów epickich, na rzecz drobnych form poetyckich. Wykonał on też ogromną pracę inwentaryzacyjną w Muzeum: sporządził katalog zasobów greckiego piśmiennictwa: dzieło Tablice: wyodrębnił poezję i prozę, stosując w ich obrębie dodatkowe podziały (rzeczowe).
-Neoptolemos z Parion – autor Glosów Homeryckich i Glosów Frygijksich (pierwsze zawierało objaśnienie języka poezji Homerowej, drugie wyjaśniało greckie słowa poprzez odwołania do języka frygijskiego). Neoptolemos odróżniał kategorie „treści” od „formy” (przedmiotową substancję utworu od warstwy połączeń słownych). Opowiedział się on za triadą pojęciową poeta – poezja – poemat („poezja”, jako zasada określająca, forma substancjalna, „poemat”: to, co ma być określone, materia. Taki sposó rozumowania zostanie reaktywowany w XVI i XVII w.
Początki rzymskiej wiedzy o poezji
Początkowo Rzymianie niewiele przywiązywali wagi do działalności kulturotwórczej i literackiej. Jednak z udziałem etruskiej a przede wszystkim greckiej cywilizacji zaczęły się zarysowywać zręby rodzimej kultury rzymskiej. Po okresie ustnej poezji i wczesnych zapisów prozaicznych nastąpiła w III w.p.n.e. wyraźna aktywizacja twórczości literackiej pisanej. W II w.p.n.e. rozwój ten stał się jeszcze intensywniejszy (zarówno w dziedzinie poezji jak i krytycznoliterackiej Rzymianie sięgali po spuściznę helleńską i hellenistyczną). Ważne postacie i wydarzenia:
-Swetoniusz – autor biograficzno-historycznych i filologicznych prac, w dziele De grammaticis napisał, że badania językoznawcze i studia nad literaturą w Rzymie zyskały znacznie na żywotności dzięki greckiemu filozofowi i filologowi Kratesowi z Mallos (w tym okresie powstają w Rzymie pierwsze szkoły gramatyczne)
-Lucjusz Akcjusz – napisał Didascalia – po części wierszowane, po części prozaiczne dzieło poświęcone m.in. teorii gatunków, sztuce tragediowej i komediowej
Wraz z rozkwitem rodzimej twórczości nasila się badawczo-naukowe zainterseowanie literaturą, wzrasta też zajęcie egzegezą literacką i krytyką literacką:
-Marcus Terentius Varro – autor licznych prac nie tylko z zakresu gramatyki i wiedzy o literaturze. W dziele De lingua Latina rozpatrywał problemy językoznawcze. Opracował też szereg zagadnień dotyczących poezji, teatru oraz komedii Plauta. Zasłużył się także w dziedzinie retoryki, napisał Retorykę do Herenniusza (stulecie, w którym żył, tzn. I w.p.n.e. to wiek rozkwitu rzymskiej wymowy i teorii retorycznej)
-Cyceron – napisał De inventione jeden z najstarszych łacińskich podręczników wymowy, późniejsze jego dzieła to: De oratore, Orator, Brutus, Topica; dzieła te wykładały niemal wyłącznie teorię retoryczną (w pewnej mierze służyły też ogólniejszej teorii literatury i poetyce)
-Filodemos z Gadary – filozof i poeta grecki, który przybył do Italii. W jego poetyce Filodemos dopuszcza w przedstawianie fikcji w pematach, nie kładł nacisku na dydaktyczne powinności poezji, domagał się natomiast, by utwór stanowił integralną całość formalno-treściową.
Horacjański List do Pizonów
Horacy rozpoczął swą twórczość poetycką w 10-leciu 40-30 pne, wtedy to pojawiały się pierwsze wybitne dzieła inicjujące okres augustwoski w dziejach literatury. Napisał wtedy Epodon liber, Satyry, później pojawiły się Pieśni oraz dwie księgi Listów. Utwory Horacego pełne są opinii i sądów historycznoliterackich, przeniknięte są problematyką autotematyczną i kwestiami teoretycznoliterackimi. W trzech utworach składających się na drugą księgę Listów zagadnienia krytyczne i teoretycznoliterackiartsytyczny, uległy szczególnej kondensacji. Dwa z tych listów (1 skierowany do Oktawiana Augusta 2 do Juliusza Florusa), choć tematycznie związane z wiedzą o literaturze, tkwią dość silnie w konwencjach gatunku poetyckiego. Trzeci jednak (do Pizonów: ojca i dwu synów – prawdopodobnie chodzi o konsulów) to po części list poetycki, po części rozprawa o znamionach naukowości, utwór artystyczny, a zarazem quasi-wykład z poetyki. List do Pizonów:
-wpływ Retoryki Arystotelesa, związki z sądami Neoptolemosa z Parion
-poemat adresowany do twórców i do tych co zamierzają tworzyć (poucza i naucza)
-Kwintylian nazwał go księgą osztuce poetyckiej
-Horacy domaga się, by przy pisaniu podjęciu tematu towarzyszyła świadomość możliwości
-formułuje wymagania dotyczące postaci w utworze tragediowym (wierność tradycji, ale i prawo „zmyślania”, pod warunkiem zgodności chrakteru bohatera)
-poeta najwięcej osiągnie, kiedy poprzez swoją twórczość będzie jednocześnie bawił i uczył
-Horacy wymienia poezję: epicką, liryczną, elegijną, jambiczną, a także twórczość komediową, tragediową i dramat satyrowy
-tym, co konstytuuje gatunek poetycki jest dla H. temat (przedmiot tworzenia) i wiersz (mowa poddana zasadzie miarowości, będąca środkiem tworzenia)
Między gramatyką i poetyką
W III w.p.n.e. w Aleksandrii Ptolemeuszów rozwijała się gramatyka, nauka o języku wzbogacała swój zakres i modyfikowała zadania wydając z siebie nową dyscyplinę – filologię. Trzonem nauki w szkole gramatycznej była umiejętność objaśniania poetów i zasady poprawnego pisania i mówienia. Ważną postacią był Kwintylian, napisał dzieło Kształcenie mówcy. Omawia on wady i zalety językowe i ich źródła: niepoprawność językowej wypowiedzi jest spowodowana obecnością barbaryzmów lub solecyzmów, archaizmy natomiast dodają mowie dostojności. Wg niego nauka gramatyki to proces wykształcania umiejętności badania i rozumienia utworów poetyckich( z tej praktyki wywodzą się późnostarożytne prace komentatorskie na temat poezji Wergiliusza i Terencjusza. W IV i V w.n.e. rozwijała się teoria poezji. Cechuje ją nastawienie na mowę ludzką i sposoby wypowiadania się, skupienie wokół zjawisk metrycznych i rytmicznych oraz orientacja tematyczna. Niewiele miejscaz zajmuje refleksja na temat samej poezji, jej genezy i zadań. Pojawiają się krótkie uwagi na temat gatunków poetyckich. Ważną postacią w gramatyce rzymskiej był także Diomedes; opracował on Ars grammaticę, które to dzieło jednoczyło w sobie wykład gramatyki, metryki oraz poetyki. Diomedes podaje definicję poezji, w sensie sztuki poetyckiej, jako twórczej techniki, sposób tworzenia dzieła poetyckiego (konstrukcyjne wyznaczniki „budowli” wznoszonej przez poetę w odpowiednio formowanym materiale językowym. Diomedes dzieli poematy na dramatyczne (zasadzające się na działaniu), egzegetyczne (poeta przemawia sam bez przerywania ze strony postaci) oraz wspólne (poeta sam mówi i wprowadzone są postacie mówiące). Podaje on też charakterystykę komedii („jest ujęciem prywatnego i obywatelskiego losu bez niebezpieczeństwa życia”) i tragedii („jest uchwyceniem losu bohaterskiego w przeciwnościach”).
Średniowiecze
W II połowie XI w. w życiu intelektualnym Europy nabrzmiewają nowe zainteresowania i tendencje badawcze. Następuje odrodzenie antyku. W okresie nazywanym dziś niekiedy prerenesansem francuskim (XII i I połowa XIII w.) nasilają się studia nad gramatyką i retoryką starożytną, poszerza się lista lektur literackich, rozbudowany zostaje kanon poetów i prozaików rzymskich i łacińskich. Zaleca się czytanie takich autorów jak Wergiliusz, Owidiusz, Horacy, Terencjusz, Lukan, Cyceron, Kwintylian, Katon, Homer. W szkołach lektura utworów literackich przeradza się w ich studiowanie (metodyczne omawianie rozmaitych aspektów dzieła, rozpoznawanie jego rodzajowej, gatunkowej i stylowej przynależności). Procedurze badawczej towarzyszy interpretacujna; objaśnia się dosłowny i odkrywa alegoryczny sens utworów. Z tymi właśnie studiami nad poezją i literaturą łacińską pozostają w związku prace naukowo-badawcze, będące czymś pośrednim między komentarzem, analizą historycznoliteracką, eksplikacją tekstu i wykładem problemów teorii literatury i teorii poezji. Te tzw. accessus ad auctores przybierały niekiedy formę opracowań monograficznych, np. Commentum in Theodolum Bernarda z Utrechtu poświęcone Eklodze wczesnośredniowiecznego poety Theodolusa; niekiedy zaś dotyczyły całego zestawu utworów i autorów, jak np. Dialog o autorach Konrada z Hirschau. Zadania komentatora utworu literackiego były następujące:
-podać informacje o życiu pisarza-poety
-wymienić tytuł
-podać wzorzec metryczny, stylistyczny, gatunkowy
-określić zamiar autora
-wskazać części utworu i jego porządek
-odczytać znaczenie
Poezja Horacego poddawan jest (z wyłączeniem liryki) poddawana jest podobnym zabiegom badawczym, co twórczość innych rzymskich poetów. Zarazem jednak Horacy jest dla średniowiecznych komentatorów mistrzem i nauczycielem sztuki poetyckiej. List do Pizonów zwany w średniowieczu Ars poetica stanowi przedmiot zarówno komentatorsko-badawczych procedur jak też rozważań meta-teoretycznych.
Autorom „wprowadzeń” nie jest obca również doktryna trzech form wypowiedzenia i tzrech stylów. Bernard z Utrechtu powtarza odziedziczoną po późnej starożytności typologię „charakterów pisania”, wyróżniając „charakter” opowiadający, dramatyczny, (czyli naśladowczy) i mieszany. Konrad z Hirschau przypomina typologię stylów: niski, średni i wznisoały. Accessus ad auctores zawierały też krótkie objaśnienia ważnych pojęć literackich; terminy takie jak: poeta, wieszcz, autor, poemat, poezja, proza, wiersz itd. Wg Konrada z Hirschau poeta „zamiast prawdy mówi to, co fałszywe, lub czasami prawdę miesza z fałszem”.
Poetria w późnym średniowieczu
Średniowieczne „sztuki wiersza” ujawniają całe bogactwo problematyki z dziedziny wysłowienia i stylu. Wszyscy autorzy „poetrii” i „sztuk wersyfikacyjnych” zgadzają się co do tego, że mowa poetycka powinna być mową barwną i ozdobną. Gwarancję ozdobności stanwią shematy myśli, tropy, figury, zwane „kolorami retorycznymi”. Zasadom odnoszącym się do poetyckiego sposobu wysłwienia towrzyszą liczne ostzreżenia pod adresem twórców i zakazy ograniczające ich swobodę w wyborze możliwości wierszowania. Od poetów wymaga się, aby ich twórczość była świadoma tematyki i uczulona na przedmiot mowy, oczekuje się od nich także aktywnego stosunku do języka (taki postulat np. w dziele Poetria nova Godfryda z Vinsauf). Problematyka stylistyczno-wersyfikacyjna i językowa zajmowała w poetykach dojrzałego średniowiecza bardzo wiele miejsca, dominując na ogół nad zagadnieniami związanymi z treścią utworu poetyckiego i nad kwestiami genologicznymi. Mateusz z Vendôme w swej Sztuce pisania wierszy zamieścił obszerne omówienie spraw inwencyjnych (w sensie przygotowania przez poetę materii tematycznej) a także poszczególnych części utowru (początek, zakończenie, opis osoby, opis faktu) i shcematów owym częściom patronującym. Jan z Garlanii w swoich Poetriach porządek wykładu anonsuje we wstępnej wypowiedzi (np., że będzie mowa o literackiej inwencji, o wyszukiwaniu przedmiotu językowej twórczości itd.), rozważania dopełnia przykładami literackich dokonań prozaicznych i wierszowanych. Jan z Garlandii roztrząsając to, jak się mówi, w ślad za antyczną teorią wylicza trzy rodzaje mowy: dramatyczny, opowiadający, oraz mieszany. Poetria zawarła też sporo treści genologicznych. Autor dość szczegółowo scharakteryzował opowidanie (występuje ono zarówno w poezji jak i w prozie), wymienił dwa jego rodzaje: jeden wspierający się o czynności i drugi o osby. Oba te rodzaje opisał, drugi dzieląc na trzy odmiany: fabula, historia, argumentum. Znalazły się również w Poetrii refleksje na temat poetyckiego rodzaju dzieła językowego (a więc temat wiersza – carmen), który rozpada się na historicum i alegoricum. Wyznacznikiem pierwszego jest jednopoziomowość struktury semantycznej wypowiedzi poetyckiej, drugiego – złożoność tej struktury. Praca Jana z Garlandii wyróżnia się wśród średniowiecznych poetyk: nie tylko instruuje poetę jak ma tworzyć wiersze, lecz także uczy teorii poezji; nie tylko jest sztuką wiersza i wykładem zagadnień poetyki, lecz także podręcznikiem litewraturoznawczym.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz