Pojęcia potocznej świadomości estetycznej starożytnych Greków

Sztuka

1.      Pojęcie techne w Grecji, ars w Rzymie i w średniowieczu, nawet jeszcze w początkach ery nowożytnej, w dobie Odrodzenia, znaczyły tyle, co umiejętność (zarówno umiejętność zrobienia jakiegoś przedmiotu, domu, posagu, okrętu, garnka, jak i  umiejętność dowodzenia wojskiem, mierzenia pola, przekonywania słuchaczy). Mówiono o sztuce architekta, rzeźbiarza, garncarza, krawca, stratega, geometry, retora. Umiejętność polega na znajomości reguł, nie było zatem sztuki bez reguł, przepisów, niezależnie od jej charakteru. Pojęcie reguły wchodziło do definicji sztuki. We wcześniejszych wiekach Grecy sądzili o poezji, że jest z natchnienia Muz – i wtedy nie zaliczali jej do sztuk.

2.      Zgodnie z powszechnymi poglądami Greków Platon pisał, że „nie nazywa sztuką irracjonalnej roboty”. Galenus definiował sztukę jako zespół powszechnych, trafnych i pożytecznych przepisów służących określonemu celowi.

3.      Sztuka rozumiana tak, jak ją rozumieli w starożytności i w wiekach średnich, miała zakres znacznie szerszy od tego, jaki ma dziś. Obejmowała nie tylko sztuki piękne, ale także rzemiosła; malarstwo czy krawiectwo.

4.      Sztuk nie dzielono na artystyczne i rzemieślnicze, ale według tego, czy ich uprawianie wymaga tylko trudu umysłowego, czy też fizycznego. Pierwsze nazywano liberales (wyzwolone), a drugie – vulgaris (pospolite). Te dwa rodzaje sztuk były nie tylko oddzielane, ale też zupełnie inaczej oceniane: wolne uchodziły za nieskończenie wyższe od pospolitych, mechanicznych. Nie wszystkie jednak sztuki „piękne” uznawane były za wolne – sztuka rzeźbiarza wymagająca wysiłku fizycznego była dla starożytnych pospolita, malarstwo też.

Poiesis

·         Poiesis (od tego słowa wywodzi się „poezja”) to pojęcie oznaczające u Greków produkcję w ogóle i dopiero później jego znaczenie zawęziło się do produkcji specjalnego rodzaju – do produkcji wierszy. Tak samo słowo poietes oznaczało pierwotnie każdego wytwórcę.

Musike

·         Pojęcie to oznaczało wszelkie czynności, którym patronują Muzy, nie tylko sztukę dźwięków. Musikos z kolei była to nazwa określająca nie tylko muzyka w dzisiejszym znaczeniu, ale szerzej – każdego człowieka wykształconego, kulturalnego, znającego się na sztukach i umiejącego je uprawiać.

Architekton

·         Nazwa określająca naczelnego kierownika produkcji w przeciwieństwie do podległych mu pracowników, a architektonike miała ogólniejsze znacznie „naczelnej” nauki czy sztuki.

Podział pracy artystycznej

·         Pewne sztuki, dziś uprawiane oddzielnie, były przez Greków uprawiane łącznie i uważane za jedną sztukę (np. muzyka z tańcem). Z takich połączeń wynikały paradoksalne dla nas poglądy, jak np. to, że muzyka ma dlatego pewną przewagę nad poezją, bo działa na dwa zmysły (słuch i wzrok), a poezja tylko na jeden (słuch).

·         Inne z kolei dziedziny sztuki, dziś traktowane łącznie, oddzielano, bo wykonywane były przez innych specjalistów – np. majstrzy budujący świątynie nie budowali domów mieszkalnych.

Pojęcia o sztuce

·         Grecy w specyficzny sposób zbliżali ze sobą różne zjawiska artystyczne – mowa zdawała się im związana najściślej z melodią i rytmem, sztuki słowne, muzyczne i taneczne włączali w zakres jednego pojęcia. Od tragedii czy komedii, stanowiących całość słowno-muzyczno-taneczną, nie było dla Greków dalej do muzyki czy tańca niż do sztuk czysto słownych. Tragedia czy komedia były pojęciowo związane równie silnie z muzyką i tańcem, jak z epiką czy liryką.

Piękno

·         We wcześniejszym okresie dziejów Grecy nie łączyli sztuki z pięknem, uprawiali ją ze względów religijnych, cenili za kosztowność i wspaniałość, a omawiali tylko technicznie.

·         Greckie pojecie piękna – to kalon – miało dużo szersze znaczenie od naszego. Najczęściej piękne znaczyło mniej więcej tyle, co „godne uznania” i tylko subtelny odcień semantyczny różnił je od tego, co nazywano dobrem.

·         Starożytni wiele mówili o proporcjach w sztuce, a ich termin symmetria wydaje się dużo bliższy naszemu pojmowaniu piękna. W proporcji ceniono jednak nie prawidłowość widzianą, ale wiedzianą – podobała się intelektualnie, nie zmysłowo. Nie miała ona w sobie nic swoiście artystycznego, widziano ją raczej w naturze, w sztuce zaś o tyle tylko, o ile zbliżała się do natury. Dopatrywano się w niej „boskiej istoty rzeczy” – i za to właśnie ceniono proporcję bardziej niż za jej piękno. Ocena symetrii miała osnowę intelektualną lub mistyczną, a nie estetyczną. Pojęcie to łączyło się ściślej z matematyką i metafizyką, a nie estetyką, nie nadawało się do utworzenia klasy „sztuk pięknych” w nowożytnym znaczeniu.

·         Dopiero poklasyczna epoka wytworzyła pojęcie eurythmia, które oznaczało prawidłowość zmysłową, optyczną lub akustyczną. Symetria dotyczyła piękna absolutnego, eurytmia – piękna dla oczu lub uszu.

·         W późnej starożytności dość popularna była definicja, wedle której piękno było proporcją części do innych części i do całości, o ile połączona była z piękną barwą (euchroia). To kolorystyczne ujęcie piękna było więc niezwykle wąskie – nie mogło obejmować choćby muzyki i poezji.

Muzy

·         Córki Jowisza i Mnemozyny: Klio (historia), Euterpe (muzyka), Talia (komedia), Melpomena (tragedia), Terpsychora (taniec), Erato (elegia), Polihymnia (liryka), Urania (astronomia), Kaliope (wymowa i poezja heroiczna).

·         Obecność Muz potwierdza, że u Greków brakowało ogólnego pojęcia poezji. Liryka, elegia, komedia, tragedia i poezja heroiczna występują jako gatunki nie połączone wspólnym rodzajem.

·         Zespół Muz wykazuje zupełny brak związku poezji ze sztukami plastycznymi. Myśl grecka łączyła ściślej poezję z wymową i nauką, czy to historyczną, czy przyrodniczo-matematyczną, niż z malarstwem czy rzeźbą. Były Muzy historii i astronomii, a nie było Muz malarstwa, rzeźby ani architektury.

·         Poezja, oddzielona od plastyki, nie była oddzielona od muzyki i od tańca, przeciwnie, była z nimi związana mocniej niż w dzisiejszym systemie sztuk. Muzy otaczały opieką muzykę i taniec tak samo, jak wszystkie dzieła sztuki słowa.