Arystoteles był uczniem Platona, stąd w swojej Poetyce nawiązuje do jego myśli – część teorii przejmuje, z wieloma polemizuje. Arystoteles zawdzięcza Platonowi podstawowe myśli swego dzieła, jak teoria naśladownictwa (mimesis) i płynące z niej uznanie przyjemności wrażenia tragicznego, ograniczenie działania tragedii do budzenia litości i trwogi, wprowadzenie do poetyki pojęcia katharsis (oczyszczenia). Idee te Arystoteles rozwinął, nieraz w przeciwieństwie do mistrza, tak że jego Poetykę pojmować można jako protest przeciw Platonowemu potępieniu eposu i dramatu.
W swojej Poetyce Arystoteles dał podwaliny dla teorii zasad twórczych, dla wiedzy generatywnej – takiej, która wskazuje, jak generować dzieła literackie, według jakich zasad. Było to możliwe dzięki pojęciu formy, a więc tego, co kształtuje materię.
Pojęcie formy pozwala oderwać się od realizacji wzorca i analizować budowę dzieła w ogóle.
Dzięki temu Arystoteles może mówić o gatunkach literackich, które są przecież pewną formą wyrazu, konkretnie zaś skupia się na tragedii i epopei (wywód Arystotelesa jest ograniczony genologicznie – do tych dwóch gatunków). Oprócz rozważań genologicznych Poetyka koncentruje się również wokół zagadnień mimesis, prawdopodobieństwa, stosowności (łac. decorum, gr. prepon) czy aspektów wychowawczych dzieła. Arystoteles stworzył pragmatyczną teorię tragedii, tzn. taką, która ma na względzie przede wszystkim jej cel. Celem tym ma być katharsis. Teoria ta była również generatywna (była podstawą generowania tekstów według wyznaczonych reguł). Genologia Arystotelesa to opis procesu twórczego, dopiero na tej podstawie filozof tworzy model (np. model tragedii; odniesienia modelowe są wobec tego wtórne wobec opisu procesu tworzenia).
Poetykę można uznać za teorię tragedii – ten gatunek dominuje u Arystotelesa. Tragedia jest postrzegana jako najszlachetniejszy gatunek(rodzaj), bo najpełniej wyraża postulat mimetyczności i dlatego może być podstawą wszelkiej teorii genologicznej. Mimesis dąży do artystycznego przekształcania rzeczywistości poprzez silne oddziaływanie na odbiorcę (np. za sprawą harmonii). Akcja tragedii zaś koncentruje się na widzu, fabuła jest na niego nastawiona, środki oddziaływania są większe.
| Tragedia | Epopeja |
| Czas akcji: 1 obrót Słońca albo trochę więcej (na podstawie myśli Arystotelesa – ale tylko na podstawie, u niego się to nie pojawia – stworzono zasadę 3 jedności; wg Judkowiak ta zasada stoi w sprzeczności z myślą Arystotelesa, jest jej przekręceniem) | Brak ścisłych granic czasu akcji (wg Arystotelesa to niemimetyczne – powinniśmy mieć złudzenie, że to, co się dzieje na scenie, jest autentyczne, dzieje się naprawdę) |
| Wielość typów oddziaływania – tragedia naśladuje rzeczywistość za pomocą osób działających, co zwiększa siłę oddziaływania. Poza tym tragedia wzrusza z powodu zmiany losów bohaterów i rozpoznania (anagnoryzm) – rozpoznanie polega na nagłym „odkryciu”, że np. Edyp jest synem Jokasty i zabił swojego ojca, przez co wszystko mu się w życiu sypie. W rozdziale 6 Poetyki Arystoteles pisze o naśladowczym nastawieniu akcji poważnej. Akcja tragedii ma być skończona. Filozof podkreśla pojęcie wielkości i konieczność użycia przynależnego mu języka ozdobnego, z drugiej strony zauważa różnorodność stylistyczną dzieła – utwór nie jest jednolity pod względem powagi, „wielkości” treści, więc i język nie powinien być ozdobny przez cały czas. | Jeden sposób opisu – opowiadanie, mniej oddziałuje na odbiorcę niż formy przekazu stosowane w tragedii |
Idealna fabuła tragedii – według Arystotelesa
Definicja idealnej fabuły nakazuje wyjść od zbłądzenia (gr. hamartia; pojęcie pochodne od wyrazu błąd – np. błąd poznawczy – nie wiemy o czymś, mylimy się) – od winy tragicznej. Bohater nie musi popełnić czynu tragicznego, wystarczy, że go planuje. Błąd bohatera prowadzi do zmiany kierunku akcji (węzeł akcji = zawiązanie akcji → perypeteia). Później nagle bohater rozpoznaje swoją tożsamość lub tożsamość swojej ofiary – w ten sposób potwierdza się jego błąd i wina.
6 cech jakościowych tragedii (te cechy to quasimasa tragedii):
1. fabuła (mythos) – fabuła godna tragedii mogła być przede wszystkim wzięta z mitologii, ze sfery sacrum, ale również z historii; organizacja świata przedstawionego jest duszą tragedii; układ zdarzeń jest niezwykle istotny – jest „wielki” poprzez zachowanie porządku i jednolitości; rodzaje fabuł: proste lub zawikłane; istotne elementy fabuły: hamartia, pathos... (zob. powyższy diagram); rozpoznanie (anagnoris) powstaje w punkcie kulminacyjnym,
2. charaktery (ethe) – wpływają na moralny aspekt tragedii; na charakter składają się cechy postaci, które ujawniają się w działaniu (dzięki temu możemy je poznać i ocenić) – są to głównie działania wewnętrzne, mają miejsce w psychice bohatera (np. dylematy etyczne Antygony); istotny jest sam wybór kierunku działania, a nie tylko konkretne czyny; obiektywizacja postawy emocjonalnej (emocje jednostki poddane są społecznej ocenie moralnej),
3. myśl (dianoia) – rozum dyskursywny, sposób myślenia postaci ujawniający się w jej wypowiedziach, wówczas gdy bohater uzasadnia swoją postawę, podczas konfrontacji stanowisk bohaterów w agonie (spór o motywy postępowania). W trakcie takiego sporu bohaterowie mogą wyrażać prawdy ogólne, ale też stwierdzać fakty – na poziomie mimetycznym ukazać rzeczywistość; myśl konstytuuje sposób wyrażania tego, co w danej chwili jest istotne (istotność jest podstawą wartościowania, np. Antygona, walcząc o szacunek dla poległych braci, walczy o coś istotnego, przez co jej czyn oceniamy pozytywnie) – czyli związane z kwestiami politycznymi i retorycznymi (aktualna problematyka społeczna, dyskutowana publicznie),
4. mowa wiązana (gr. lexis, łac. elocutio),
5. widowisko, wystawa sceniczna (opsis),
6. śpiew (melopoiia).
Ostatnia ważna kwestia w Arystotelesowskiej analizie tragedii dotyczy oczyszczenia przez litość i trwogę – czyli tajemniczego pojęcia katharsis. Tragedia poprzez wstrząs miała kształtować charakter odbiorcy. W tym sensie teoria Arystotelesa ma wymiar wychowawczy.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz